[1987 en 2007]
Het Carillonoproer

Het carillion in de Westertoren

Botsende klanken in een Notendop
De wind verwaait de klanken van het carillon van de Westertoren en vermengt die met de geluiden van de stad. Door de gracht, aan de voet van de toren, komt een piepklein bootje, De Notendop, aangevaren.
De roerganger Reinier Sipkens gaat rechtop staan. Het bootje schommelt en lijkt wankel.
De man is onverstoorbaar en zet een trompet aan zijn lippen. Het geluid schalt over de gracht.
In de toren is beiaardier Bouwdewijn Zwart plotseling stil geworden.
Dan beginnen in het piepkleine bootje een groot aantal klokken te spelen.
Het carillon van de Westertoren speelt even later met het bootje mee.
Op de brug over de Bloemgracht zingt een klas kinderen mee.
Een prachtig samenspel zolang het maar niet midden in de nacht klinkt

Het muziekbootje dat af en toe rondvaart

[1987]
Botsende culturen onder De Wester
Elk kwartier zet een mechanische speeltrommel de klokken van het carillon in beweging en elk heel en half uur geven slagklokken het vereiste aantal slagen.
Er zijn mensen die daar bezwaar tegen maken.
De weinige echte 'Jordanezen' die met de klanken van het carillon opgegroeid staan tegenover de zogenoemde 'yuppen' die na een druk bestaan rustig willen slapen.
Hoewel er geen sprake is van een oproer zoals in het verleden, lopen Jordanezen wel te hoop als er een aanslag op hun culturele erfgoed gepleegd wordt.
Al in 1987 wilde het stadsbestuur het nachtelijk gelui staken naar aanleiding van klachten van mensen die nieuw in de Jordaan kwamen wonen.

Stadsbeiaardier Boudewijn Zwart voorziet tweemaal per jaar het automatische speelwerk van nieuwe melodieën.
Twee vakmensen plaatsen de pennen in de speeltrommel die elk een bepaalde klok in het carillon laat klinken. Het speelwerk het is niet het eerste klokkenspel voor de Westertoren.

In 1644 maakte waterbouwkundige en molenmaker Jan Adriaanszoon Leeghwater een speelwerk.
Het is niet bekend of hij ook klokken kon gieten. Mogelijk waren die door Assuerus Koster gemaakt.
In ieder geval vond men in de 17e eeuw dat ze vals klonken.
Het gemeentebestuur van Amsterdam schafte daarom in 1658 een klokkenspel van François en Pieter Hemony aan. Dat waren de eerste klokkengieters die carillonklokken, inclusief de boventonen, zuiver konden stemmen.
Het hele mechaniek van de beiaard, het uurwerk en de speeltrommel en de montage van de klokken waren van Jurriaen Spraeckel uit Zutphen (1659), daarvan is alleen nog het automatische speelwerk, met de grote smeedijzeren speeltrommel aanwezig en functioneert nog steeds het hele etmaal rond. Het enige verschil is dat er een elektrische motor nu alles aandrijft zodat de koster niet steeds de toren in moet om de kettingen op te trekken.
Het carillon van de Westertoren wordt nog steeds dag én nacht ieder kwartier tot klinken gebracht door het uit 1659 daterende automatische speelwerk. Deze traditie is zo oud als het carillon zelf.

IJkpunt voor tijdmeting
De locatie van de Westertoren was het ijkpunt voor de Amsterdamse Tijd, de officiële tijd van Nederland van 1909 tot en met 1937.

De Westertoren de hoogste kerktoren met de zwaarste klokken van Amsterdam
Hij is 85 meter hoog. Dat is hoger dan de torens van de Zuiderkerk en de Oude Kerk die 70 meter zijn.
Er is een enorme eikenhouten constructie waarin de klokken hangen. Deze klokkenstoel vangt de trillingen van de klokken op. Dat is maar goed ook.
De klok voor de hele uren weegt 7509 kg. Het is de zwaarste klok van Amsterdam met een slaghamer van 200 kg., en dat is in de hele Jordaan goed te horen.
De klok is in 1636 gegoten door Assuerus Koster.
De halfuursklok hangt boven in de toren en weegt ongeveer 3700 kg.
De luiklokken en de speelklokken dateren uit 1658 en zijn gemaakt door de beroemde klokkengieter François Hemony.
De luiklokken worden door vrijwilligers met de hand geluid.
Het klokkenspel is in 1959 gerestaureerd en telt sindsdien 47 klokken.
In de toren zijn twee oude stokkenklavieren. Een stokkenklavier is de voorloper van het huidige carillon.
Het is zwaar werk om een carillon te bespelen. De beiaardier balt zijn handen tot vuisten en gebruikt de pink om op een stok te slaan die in verbinding staat met een klok.
Het carillon is een Nederlandse uitvinding en werd een lucratief exportartikel.
Het werd oorspronkelijk uitsluitend gebruikt om de tijd aan te geven.


[2000]
Protesten tegen het getingel
Toen de Westertoren gerestaureerd werd is er een hernieuwde poging gedaan om het carillon het zwijgen op te leggen. Er kwam een voorstel van het Dagelijks Bestuur van het stadsdeel Centrum op tafel.
Dit naar aanleiding van een notitie van het CDA: klokgelui en carillongetingel
Het besluit kwam voor de buurt als een volslagen verrassing.
D66 heeft toen het voorstel gedaan om het een en ander eerst met de bewoners van de Jordaan te bespreken en een buurtraadpleging te houden.
Na een grote buurtactie besloot de gemeenteraad dat het carillon 's nachts moest blijven spelen.

De dames van de wallen
Net zoals bij de Westerkerk wordt ook het speelwerk van de Oude Kerk steeds van een ander deuntje voorzien. Toen een lied van Ramses Shaffy, 'Laat mij, laat mij....' gespeeld werd protesteerden de prostituees daar tegen omdat het slecht voor de klandizie was. Binnen een week stond er een ander deuntje op het speelwerk.

Dagboek Anne Frank
Ze beschreef in haar dagboek op verschillende plaatsen de nachtelijke klanken van het carillon van de Westerkerk.

Lieve Kitty,
vader, moeder en Margot kunnen nog steeds niet aan het geluid van de Westertorenklok wennen,
die om het kwartier zegt hoe laat het is.
Ik wel, ik vond het dadelijk zo fijn en vooral 's nachts is het zo iets vertrouwds.

Ze luisterde naar het carillon vanuit het Achterhuis. Totdat ze het opeens niet meer hoorde.
Later bleek dat de beiaardier een Engels liedje had gespeeld en was opgepakt. Hij is gelukkig wel weer teruggekomen.

De Amsterdamse beiaardier Boudewijn Zwart is nu op zoek naar liedjes die in de Tweede Wereldoorlog zijn gespeeld op het carillon van de Amsterdamse Westertoren.
Zwart wil de melodieën opnieuw spelen als een ode aan Anne Frank.
De meeste tips kreeg de beiaardier van mensen die destijds rond de Westertoren woonden of op school zaten.
Een vrouw herinnerde zich het nummer 'De winter is vergangen', dat haar wekenlang gestoord heeft in haar slaap.

Behalve voor het behouden van carillongelui als cultureel erfgoed wordt er ook met succes actie gevoerd om de oude kastanjeboom achter het Anne Frankhuis te redden.
Gesteund door een speciale constructie kan de boom nog jaren blijven staan zonder gevaar voor omwaaien.

Hoogtepunten en dieptepunten
De Westerkerk is de meest bekende protestantse kerk van Nederland
Er is dan ook nooit moeite geweest de kerkbanken te vullen.
Hoogtepunten als op 10 maart 1966 prinses Beatrix en prins Claus er trouwen.
Maar ook als Koningin Juliana en Prins Bernhard een dienst ter gelegenheid van hun zilveren bruiloft bijwonen.
Op zondag 1 februari 1998 was er een dienst ter gelegenheid van de 60e verjaardag van Koningin Beatrix.

De geschiedenis van de kerk kent ook enkele dieptepunten.
Zo bleek bij de bouw al dat aan de kant van de Prinsengracht geen ramen konden worden geplaatst.
De toren trekt het gebouw langzaam scheef en als je goed kijkt naar de hoekpilaren aan de grachtkant zie je het verschil tussen de uiterst rechtse pilaar en die daarnaast.
Ook het instorten van het balkon behoort tot de zwartste momenten van de kerk.
De weesjes die hier de dienst volgden zijn met z'n allen naar omlaag gestort.
Velen overleefden deze ramp niet.
> lees meer hier over

Een discussie barst los
Er wordt getwijfeld of het wel de yuppen en niet de oudere bewoners van de Jordaan zijn die klagen.
Fijntjes wordt naar voren gebracht het censureren het gelui van de Westertoren een plannetje van PvdA-stadsdeelvoorzitter Els Iping was.
Hoe komt een dergelijk onderwerp op een politieke agenda? Wanneer wordt iets aangemerkt als overlast?
Het stadsdeel Centrum wordt steeds meer aangeharkt tot een monumentaal maar saai dorp.
Wat doen de bestuurders eigenlijk om de stad en dan zeker het centrum aantrekkelijk te houden voor bewoners en mensen die er moeten werken? Verzucht iemand.

Geen leuke dingen op straat, nee Els Iping wil niets, ze wil rust, ze wil dat mensen vroeg naar bed gaan, ze wil niet dat mensen ook in de winter gezellig op een terras kunnen zitten, ze wil geen ijsbaan op de Dam, geen nieuwe initiatieven, geen krantenrekje buiten, geen bloembak in de straat, geen vlaggetje aan de deur, geen feest op de Dam, geen muziek, geen stoeltje voor de deur.
Ze wil kennelijk niet dat mensen met trots en plezier gebruik maken van hun stad.

Een klagerige Jordanese vertelt:
Toen ik nog in de Bloemstraat woonde stond de Wester haast in m'n huiskamer. Overdag gezellig, op dinsdag geweldig, 's nachts was even wennen. Maar als ik toevallig niet kon slapen werd ik gék van het carillon. Elk kwartier werd ik eraan herinnerd dat het inmiddels weer later was en ik nog wakker lag.
Mijn buren vonden mij geen echte Jordanese.
Pas 22 jaar, iets meer dan de helft van mijn leven, woon ik in de Jordaan.
Je ben hier wel nie gebore, maar je mag hier wel sitte hoor,
zei iemand op een terras van een bruine kroeg aan de Prinsengracht.

Echt heel hartelijk, mijn buurtgenoten. Toffe lui.
De Lange Leidse Dwarsstraat, waar mijn wieg stond, en niet mijn stijfselkissie, is inderdaad geen Jordaan.
Feitelijk ben ik hier allochtoon.
Geen recht van spreken dus, en al helemaal niet als het over het carillon van die Ouwe Wester gaat.

De yuppen, verzamelnaam voor allochtone Jordaanbewoners, of ze nou jong, oud, professional of werkloos zijn, hebben het altijd gedaan hier.
Weet je wat? Ik ga mijn leven beteren. Ik ga een angoratrui voor mezelf breien, mét tijger, en ik maak gelijk een afspraak om mijn haar te laten blonderen. M'n accent poets ik wel even op in de kroeg.
En daarna ga ik een paar van die yuppen de les lezen. Ik weet nog niet waarover, maar dat verzin ik wel, want als echte toffe Jordanees zit ik nooit om een reden verlegen om iemand verrot te schelden.

En zo is het altijd weer gezellig in de Jordaan.

de Westertoren
dit klok geluid
blijf steeds in mijn oren
in de bloemstraat ben ik geboren
als mijn zusje huilend weer naar boven komt
er is weer ruzie onder elkaar
dan gaat mijn moeder
met haar hoofd uit het raam, en praat flinke taal
met de kinderen van de straat
daarna is het weer over
en we spelen weer met elkaar

De maat van alle dingen
Men begrijpt niet dat in Amsterdam de Westertoren de maat van alle dingen is.
In Amsterdam zal nooit meer iets gebouwd worden dat de handelsmetropool uit de Gouden Eeuw kan evenaren, de Keizerskroon op de Westertoren zal tot het einde der tijden het hoogste punt van Amsterdam blijven.

Vincent van Rossum, historicus

naar boven

achtergronden bij
een oproer