Voedselvoorziening voor de hele stad

[1380]
Warmoes
Dat was de naam die de Amsterdammers voor gekookte groente hadden.
Op de burgwallen waren warmoezerijen, een soort volkstuintjes waar burgers op kleine schaal, voor eigen gebruik, groente verbouwden. Het is in ieder geval een verwijzing naar de Warmoesstraat die voor 1380 Kerkstraat heette. Of daar ook markt gehouden werd is niet te achterhalen.
Het is opmerkelijk dat in de Warmoesstraat op nr.107 het Eerste Amsterdamse Vegetarische Eethuis gevestigd was. Het is opgericht door de anarchist Tjerk Luitjes en zijn vrouw Trui.
Het restaurant werd na een paar jaar overgenomen door de Vegetariërsbond en verhuisde naar Rembrandtplein 20
.

De vroedschap besluit een erf tot plein in te richten dat aanvankelijk Keizersmarkt genoemd werd.
In 1620 werd de Westerkerk gebouwd en veranderde de naam in Westermarkt, niet te verwarren met de markt op de Westerstraat.
Het was geen speciale groentemarkt.
Er stond een stenen wachthuis voor de schutterij, de Westerhal. Op de begane grond was een vleeshal. Aan de gevels van het wachthuis waren luifels, waaronder op vrijdag de vlas- en garenmarkt werd gehouden en oude en nieuwe kleren verkocht werden.
Aan de voet van de Westertoren, aan de Jordaankant van de Prinsengracht, lagen later wel de aardappelschuiten waar in 1917 een oproer om aardappelen begon.

[1616]
De Prinsenmarkt
Deze markt werd oorspronkelijk langs de Prinsengracht gehouden.
Toen de Noorderkerk gebouwd was kreeg het plein in de volksmond de naam Noordermarkt.
Ook de aardappelmarkt werd hier gehouden. Het was de plek waar de aardappelen door de boeren per schuit werden aangevoerd en uit de schuiten in de pakhuizen werden opgeslagen.

Schilderij van Hermanus Petrus Schouten (1778)

De groentemarkt bij de Oude Kerk
Iedere maandag en vrijdag verkochten de tuinders uit de Diemermeer tussen twaalf en één uur hun producten bij de kerk. Op de prent zijn mooi alle aanbouwtjes zoals kapellen, het doodgravershuis en het kantoor van de huiszittenbmeesters te zien.

Markt voor kool, wortels en rapen
Aan de Prinsengracht tussen de Looiersgracht en de Elandsgracht werden kool, wortels en rapen aangevoerd.

Meermarkt
De naam is afkomstig van de Meerboeren van de Bijlmer- en de Watergraafsmeer.
De markt wordt gehouden op de Prinsengracht van de Elandsgracht tot de Lauriergracht.
De plekken worden aan de wal met merkstenen aangegeven en daar moet marktgeld voor afgedragen worden.
Deze plekken corresponderen met de lengte van de schepen die de groente naar de stad brengen.
Aan de oostzijde van de Prinsengracht tussen de Reestraat en de Berenstraat komen eveneens de groenteschuiten te liggen.

Aspergemarkt
Tussen de Berenstraat en de Runstraat is in het seizoen een speciale aspergemarkt.

Stoppel- en staartrapen
Van de Reebrug tot de Rozenstraat komen de schepen met groente uit Leiden en Leiderdorp en andere vaartuigen.
Van de Rozenstraat tot de Rozengracht tot komen de schepen uit de Veenen en Langeraar te liggen.
De aardappel en knollenschepen en ook die voor bonen en augurkjes zijn geplaatst van de Rozengracht tot de brug bij de Prinsenstraat en zo nodig verder naar het noorden.
Als er tussen 1 oktober en 1 juli drukke markt is ook zuidwaarts.
Schrijfvrouwen zorgen ervoor dat er voor iedere schuit vier stuivers betaald wordt.
De marktmeester stuurt grote schepen naar de Brouwersgracht of de Binnen Amstel.

Knollen en rapen kon je goed bewaren
Die werden het hele jaar door gegeten. Bladgroente en fruit werden gekookt om het langer houdbaar te maken en de schadelijke stoffen te bestrijden. De pitten van Appels, peren, pruimen en bessen werden met archeobotanisch onderzoek terug gevonden. Voor pitloze bladgroente was het moeilijker vast te stellen wanneer dit algemeen voedsel werd.
Er werd zelfs gedacht dat dit gevaarlijk was om te eten:

'Deghene die ghesont blijven wylt en sal ghemeynlijck niet veel fruiten noch wermoesen eten'

Gezond eten
In de 16e eeuw werd veldsla, spinazie, postelein, verschillende koolsoorten, venkel, bieten, koolraap, wortelen en pastinaak, maar ook bonen en erwten gegeten.
Er zijn sporen van citrusvruchten, pompoenen, perziken, druiven, olijven, vijgen, dadels, granaatappels, amandelen, pinda's en kokosnoten gevonden. Die stonden dus ook op het menu.
Van vitamine C had nog niemand gehoord, maar de artsen ontdekten wel dat citrusvruchten en zuurkool tegen scheurbuik hielpen. Scheurbuik of scorbuut was de angst van iedere zeeman. Deze ziekte ontstond door gebrek aan fruit en groenten.
De scheepslui werden erg moe, kregen zwart tandvlees en hun buiken waren opgezwollen, alsof die gingen scheuren.

[1700]
Aardappelen
De Spanjaarden hadden die knollen al meegebracht,
maar in Amsterdam mochten die van het Stadsbestuur niet zomaar op de markt komen. Er kwam een aparte markt voor.
Pas rond 1700 werden aardappels in de Nederlanden verbouwd.
Ze kwamen uit Friesland per schip aan. Het was eerst volksvoedsel als vervanging voor het veel te dure graan. De elite haalde de neus voor die rare knollen op. Het lagere volk leefde in de armoedige tijd van piepers en jenever. Dat was goed te merken toen in 1917 het aardappeloproer uitbrak.

De groenteschepen in de Singelgracht en aan de Groenmarktkade bij de De Clerqstraat

[1895]
Groenmarkt
De markt voor winkeliers en venters gaat naar de Marnixstraat tussen de Rozengracht en de Passeerdersgracht.
De markt werd 's-morgens tussen vijf uur en half negen gehouden. Op die tijden liep lijn 10 steeds vast tussen de groentekarren. Dat was pas echt afgelopen toen in 1934 de Centrale Markthallen aan de Jan van Galenstraat geopend werden. Later werden die heel modern Food Center Amsterdam genoemd.

de Marnixstraat bij het Amsterdams Tehuis voor Arbeiders

Groenmarkt op de kade
Aan wat vroeger de Schans was en nu Marnixstraat heet lag een groot marktcomplex voor de groentehandel.
Het strekte zich uit van de Rozenstraat tot de Passeerdersstraat. Dat was tussen de bolwerken Rijk en Osdorp op die verdedigingschans.
De molens die op de bolwerken stonden werden al rond 1825 afgebroken en op de groenstrook tussen de bolwerken kwamen twee grote fabrieksterreinen.
Dat waren de Amsterdamse Pijpgaz Compagnie en de Suikerraffinaderij De Bruyn & Zn.,die later Amstel-suikerraffinaderij heette.
De gasfabriek vertrok naar de Haarlemmertrekvaart en ook de suikerfabriek verdween.
De Gemeente nam het terrein voorlopig over voor gebruik door de Stadsreiniging.

[1895-1934]
Centrale markt
Toen de reiniging vertrok besloot men om de door de hele stad verspreide groentemarkten hier te concentreren. Daartoe werden kaden gebouwd en zeven insteekhavens voor de groenteschepen gegraven. In het verlengde van de Lauriergracht kwam een doorvaartkanaal.
De kade langs de Marnixstraat en het water van de Lijnbaansgracht maakten ook deel uit van de markt.
De kademuren werden tussen de Rozenstraat en de Passeerdersstraat voorzien van stenen trappen evenwijdig aan de gracht. Dat werden drie extra havens. De kades of wallen, ieder schiereiland had er drie, kregen een aanduiding met de letters van het alfabet. De tussenliggende haventjes kregen een lettercombinatie van de wallen aan weerszijden, beginnend bij haven AB, eindigend bij haven VW. De doorvaart werd kanaal PQ genoemd.

Aardappelenmarkt
Voorbij het doorvaartkanaal, waren de aardappelloodsen.

Appeltjesmarkt
De markt, kreeg die naam omdat er na de markt talloze rotte appels en sinaasappels in de gracht dreven.
Kinderen visten het fruit met een stok, waarin een spijker geslagen was, uit het smerige water.
Haringboer Ome Piet op de brug loosde zijn visafval in diezelfde Singelgracht.

Een nieuwe brug
De Elandsgracht werd gedempt en er kwam een brug over de Lijnbaansgracht om de binnenstad met de Kinkerstraat te verbinden.
Er waren ook plannen om de smalle straatjes, zoals de Berenstraat en de Wolvenstraat, in het verlengde van de Elandsgracht te verbreden, maar dat ging gelukkig niet door.

Een pikketanissie hoort er bij
Veel cafés en koffiehuizen op en rond de Elandsgracht zorgden voor de dorstige schippers en handelaren. Mannen met handkarren waren vroeg op de dag al dronken.

[1 april 1895]
De opening van de nieuwe groente- en fruitmarkt
De plek was niet ideaal, er was te weinig ruimte voor opslagplaatsen.
De groente werd met schepen aangevoerd, maar alles moest over de Marnixstraat verder vervoerd worden. Dat gaf behoorlijk veel verkeersoverlast, zowel voor de handelaren als voor het overige verkeer.

[1900]
Een stenen gebouw voor de marktmeesters.
In 1714 was al een ordonnantie uitgegeven dat er twee ploegen marktmeesters voor de Groenmarkt aangesteld worden. Maandags en dinsdags samen op het plein van de Oude Kerk en op de Prinsengracht wisselen ze elkaar af. Er is ook een Joode Groenmarkt op donderdag en de marktmeesters moeten opletten dat niemand dat verhindert.
De marktmeesters kunnen bij een eerst overtreding een boete van drie gulden en de tweede keer zes gulden opleggen.
Ze moeten ook opletten dat de vaartuigen van de Warmoezeniers niet te lang zijn. En er moet ook een naam op de voorplecht geschreven zijn. Lege schepen moeten meteen weg. Ze noemde de marktmeesters ook havenmeesters.
Niemand mag een geladen kruiwagen, handkar, slede of een ander voertuig laten staan.

Gewicht
Tuinbonen, peulen, doperwten en lange rapen mogen uitsluitend per gewicht worden verkocht. Snij- en spargieboonen niet anders dan bij getal. Zelfs werd er op gelet dat de stelen van de peulen niet te lang waren om het gewicht te verzwaren. Boete van f. 1,50 voor 10 pond te lange stelen.

Schrijfvrouwen controleren het lossen van de groente en de prijs ervan. Men had de indruk dat die beter met de groenteverkoopsters konden omgaan.
De marktmeesters controleren ook de kwaliteit van de groente en rotte spullen met politiebegeleiding de stad uitgevoerd. Er staan vuilnisbakken waar groente mag worden 'afgebladerd'. Op 1 Mei en 1 November moet iedere warmoezenier 50 cent aan schoonmaak kosten bijdragen.

[1916]
Tijdelijke houten veilinghal
Er wordt, op de plaats waar nu het Politiebureau is, een tijdelijke houten veilinghal gebouwd.
Er is dan meer ruimte voor een groenteveiling en opslag.
Tot dan toe werden de veilingen her en der gehouden, wat voor de handelaren niet zo handig was.
De strook grond langs de Marnixstraat werd verkaveld en tot 1944 in erfpacht aan de handelaren uitgegeven. Zij hadden behoefte aan extra opslagruimte, overdekte ruimten waarin zij handel konden drijven en woonruimte op het marktterrein.
De panden Marnixstraat 200-220 zijn de laatste restanten van die bebouwing.

Er valt een schot, de vrouwen rennen weg

[1941]

De overblijfselen zijn om historische, stedenbouwkundige, typologische en architectonische redenen zeer waardevol.
Ze verdienen het om als gemeentelijk monument aangewezen te worden.
Bij toekomstige bouwplannen moet rekening gehouden worden met de bijzondere karakteristiek van dit stukje Jordaan. Of de projectontwikkelaars dat willen is zeer de vraag.
Er zijn plannen om een ingrijpende modernisering van de bebouwing toe te passen.
De Europarking is overigens inmiddels ook al aan renovatie toe. Dan weet je wel wat er gebeurt. Dan komen er nieuwe toegangen en hellingbanen die het gebied aantasten.
Er zijn ook plannen gemaakt om de zogenoemde 'wokkels' van de parkeergarage in te richten als woningen en ernaast een nieuwe parking te creëren.
Toe maar.

Groenhof



De Jordaan raakt ook het grote, populaire, bejaardenhuis St. Bernardus aan de Marnixstraat kwijt. Dat wordt gesloopt en er komt een een luxe zorgappartementencomplex, De Makroon in de Vrije sector, met een huurprijs van 900 tot 2000 euro compleet met een ondergrondse parkeergarage, voor in de plaats.
De oorspronkelijke bewoners worden 'tijdelijk opgehokt' op een containerachtige bebouwing op de voormalige Groenmarkt. Of ze daarna hun verbouwde kamers kunnen betalen is zeer de vraag.

Nadat daar nog enige tijd Asielzoekers gehuisvest waren, is die lokatie inmiddels gesloopt. Er komen twee woningblokken met 40 woningen. Aan de kant van de Singelgracht is ruimte voor een parkeerlaag. Het blok aan de Marnixstraat voegt zich in de rij bestaande woonblokken. Er is een groen binnenplein gepland

Een nieuwe Appeltjesmarkt



Stedelijk parkje
De strook onder de dubbele rij platanen tussen busstation en straat kan beter een parkje worden.
Het voornaamste bestanddeel voor een parkje, de statige bomen, is er al.
Een stevige heg tussen de straat en het park moet voorkomen dat kinderen de drukke verkeerstraat op rennen. Onder de bomen is aan een klein cafetariapaviljoen, picknicktafels en een barbecuetafel gedacht.
Omdat barbecue op het balkon vaak tot burenruzies leidt, zou het in dit park juist de kans creëren voor ontmoeting tussen verschillende bevolkingsgroepen.

Inspreken in het Claverhuis

Wat moeten we met een evenemententerrein?
Op 3 juli 2012 werd in het Huis voor de Buurt / Het Claverhuis een inspraakbijeenkomst gehouden over een tijdelijke herinrichting van de Appeltjesmarkt.
Er is door het stadsdeel een voorstel gemaakt waarbij het busstation verplaatst wordt en ruimte ontstaat voor evenementen, zonder dat het een evenemententerrein genoemd mag worden. Op dit punt kwamen de omwonenden in actie. Het Jordaanfestival op deze plek zou dan nog wel kunnen plaatsvinden, maar beslist niet meer bijeenkomsten die geluids- en andere vormen van overlast voor bewoners geven.
De voorstellen voor iets anders werden netjes genotuleerd.
De jongeren kwamen het meest helder over, compleet met een spandoek pleitten ze voor een voetbalkooi.
Verder wordt gedacht aan een horecavoorziening met terrasjes aan de waterkant. Die ruimte moet dan wel door kunstenaars aangepakt worden zodat de daklozen die niet meer als hangplek zullen gebruiken. De donkere ruimte onder de parkeertoren moet effectief verlicht worden. Voorgesteld is daar een permanente grootbeeldvideopresentatie van historische beelden van de Groenmarkt voor te gebruiken. Een dergelijke levendige verlichting zal de buurtbewoners niet storen.
Ook de taxichauffeurs willen hun standplaats behouden ondanks het luidkeels uitgesproken van de traditionele 'inspreker' die schreeuwde dat alle taxichauffeurs criminelen zijn en dat voorts alle yuppen de Jordaan uit gegooid moeten opdat de leefbaarheid zal blijven bestaan.

Het stoelenproject moet blijven.
Er is misschien aan een biologischemarkt te denken.
Verder is er behoefte aan een zogenoemd MVG toilet. Dat is een voorziening waar vrouwen, mannen en mensen met een handicap gebruik van kunnen maken.
Een en ander moet op een goede manier passen bij de herinrichting van de Elandsgracht en zal, als alles goed loopt 2014, klaar kunnen zijn.



Valfruitdag
Het is vrijdag 28 augustus 2015.
In de keuken van het Kinderdagverblijf De Platanen staat een grote mand met rode en groene appeltjes. Samen met de kinderen schil ik de appeltjes met een simpel rood appelschilmachientje dat voor hen toch wel een geheimzinnige aantrekkingskracht heeft.
Ik steek een appeltje op drie scherpe punten en vraag wie van de kinderen aan het slingertje wil draaien.
Het appeltje draait rond en de schil vormt een lang dunne sliert. Aan het eind is een scherp rond gat waarmee het klokhuis uit de appel geboord wordt en tegelijkertijd snijdt een mesje het appeltje in plakken. Als je het appeltje voorzichtig van het klokhuis schuift ontstaat er een spiraal die je als een springveer op en neer kunt bewegen. Een spiraal die lijkt op een soort chips, die 'wokkels' heten.
De kinderen zijn verbaasd en zingen een liedje dat bij het ritme van de appelspiraal past.
Ineens breekt de sliert en kunnen de kinderen ieder een plakje oppeuzelen.
Dan de volgende.
De klokhuizen gaan eerst, op een rijtje, op de foto. Alles wordt gedocumenteerd
De geschilde appels zijn eigenlijk voor de appelmoes bestemd dus gaan ze de pan in. We moeten er wel citroensap over sprenkelen want geschilde appeltjes worden, zelfs uit de zon, snel bruin.
Karin kookt de appels tot moes, maar doet er geen suiker bij. Dat is niet zo goed voor de kinderen.
Als de appelmoes 's middags afgekoeld is krijg ik een ook een bakje. Er drijven nog wat pitjes in en ik doe er stiekem wat suiker bij.

Appeltjes met zoete caramelsaus
Het is zaterdagmiddag 29 augustus 2015.
Vandaag zal de heringerichte Groenmarkt officieel door de Stadsdeelvoorzitter geopend worden.
In plaats van een busstation is de plek nu een kale vlakte bedekt met hagelwit steenslag. Er staan een paar boompjes en aan de rand is een muurtje waarop kinderen van scholen uit de buurt met hulp van kunstenares Marjolein Wigbold vrolijke mozaïekjes geplakt hebben. De sponsors van het kunstwerk hebben ook meegedaan maar zijn niet verder gekomen dan hun naam en logo te plaatsen.
Met enig trompetgeschal wordt het oranje dekzeil weggetrokken en vertelt de kunstenares welke kunstzinnige bedoeling achter dit werk steekt. Zoiets van 'een plein van ontmoeting met de buurtbewoners'. Daarvoor moeten die dan wel eerst een kruispunt oversteken dat te boek staat als nummer één op de lijst van dodelijk gevaarlijk.



De voetballertjes zijn niet zo blij met het grint en de organisatoren van het Jordaanfestival ook niet.
Die moeten voor veel geld het plein met houten planken begaanbaar maken voor de feestende bewoners.
Grappig detail: geribbelde tegels zijn geplaatst om blinde en slechtziende mensen naar een evenement te begeleiden. Het ribbelpad blijkt tussen de uitstalling van de bloemenkiosk op de hoek te eindigen. Daar zal waarschijnlijk nog wel naar gekeken worden. Zeker zal de bloemenman een oogje in het zeil houden als iemand tussen zijn emmers met bloemen terecht komt.

Intussen is een tweede hoogtepunt op het programma volbracht.
De opklapbare zitbank aan de waterkant stond ingeklapt en versierd met linten op de officiële lintenknipper te wachten. In de toespraak werd duidelijk gemaakt dat het gaat om een proefbank die elke avond door een bevoegd ambtenaar opgeklapt wordt om te voorkomen dat daklozen die geen plek in het nabijgelegen 'stoelenproject' gekregen hebben er op gaan maffen.
Als de proef van een jaar slaagt komen er nog meer van deze banken.
Verbaasd vraag ik mij af wat proefondervindelijk vastgesteld moet worden. Of het slot werkt? Of de ambtenaar werkt? Of de dakloze meewerkt door weg te gaan als de man met de sleutel er aan komt?



De feestelijkheden worden opgevrolijkt door een aardig meisje dat netjes in een sexy zwart jurkje rondloopt. Om haar middel heeft ze een riem waaraan metalen bakken hangen. Voor haar buik draagt ze een snijplankje. Ze spreekt de verdwaalde feestgangers aan of ze een appeltje met caramelsaus willen.
Wat wil het geval, zoals bekend werd de voormalige groentemarkt in de volksmond 'de Appeltjesmarkt' genoemd omdat de handelaren de rotte appels in de gracht kieperden. De kinderen uit de buurt visten die er met een stok, waaraan een spijkerpunt gemaakt was, weer uit en de goede stukjes werden smakelijk opgegeten. Het was tenslotte crisistijd.
Of de appeltjes die het meisje uitdeelt ook eerst in het water gelegen hebben is niet bekend.
Toen ik er naar vroeg bleek dat het meisje eigenlijk een oester-meisje was dat op bruiloften en partijen met een gepantserde handschoen oesters voor de gasten open maakte.
Het is geen crisistijd meer.
De bewoners van de Jordaan die hun felbegeerde parkeerplek op de Elandsgracht kwijtraken, als die ook heringericht wordt, mogen hun auto gratis in de parkeergarage naast de Appeltjesmarkt parkeren.
Dat bouwwerk is toevallig ook spiraalvormig en heeft, in de volksmond, net als de geschilde appeltjes van de kinderen 'De Wokkel'

De Europarking in de vorm van 'Wokkels'

Twee enorme taarten.
Maar als je goed kijkt bestaat de vulling uit blote mensen.
Het is één van de foto's 'Naked World' van de beroemde fotograaf Spencer Tunick.

Er moest flink gesloopt worden voor de bouw van de Europarking.
Het onderstation van het GEB stond in de weg en kreeg een nieuwe plek aan de overkant van het doorvaartkanaal.
Plannen om de Lijnbaansgracht te dempen voor grotere kruispunten bij de Elandsgracht en de Rozengracht gingen niet door. Dat zou dit gedeelte van de stad totaal ontwricht hebben, hoewel de kruispunten nu tot de gevaarlijkste van de stad behoren.

De percelen Marnixstraat 200-220 en de achterliggende loods zijn tot op de dag van vandaag aan de handen van de slopers ontkomen. Behalve een van de vele koffiehuizen van de markt op nr. 212, dat na een brand afgebroken werd. Daar is nu een klein plantsoentje.
Als er kraakrellen in de stad waren verzamelden de ME-busjes zich onder de parkeergarage.

---

Surinaams eten en drinken



Een ondernemende hipster heeft alvast het initiatief genomen onder de parkeergarage een typisch Surinaamse eetgelegenheid te maken met een prachtig terras aan het water.
Fawaka? gaat het goed? zeggen ze in Paramaribo en gaan dan lekker eten en drinken.
Het restaurant

naar boven