[1886-1908]
De Maatschappij voor de Werkende Stand


1925 / op zoek naar werk / onder de wachtenden bevond zich slechts één vrouw

Voordat de Arbeidsbeurs onder gemeentebeheer werd gebracht was zij meer dan twintig jaar in particuliere handen. De Maatschappij voor de Werkende Stand organiseerde in 1886 als eerste een openbare arbeidsbemiddeling, gericht op alle bedrijfstakken, dit in tegenstelling tot de particuliere plaatsingsbureaus. Men wilde zelfs internationaal bemiddelen. De gemeente stelde kantoorruimte in de Koopmansbeurs beschikbaar.
In 1896 werd een comité voor een onafhankelijke arbeidsbeurs opgericht.Dat lukte niet, de beurs bleef een afdeling van de Maatschappij. Wel zou in het bestuur van de arbeidsbeurs een gelijke vertegenwoordiging komen van werkgevers en werknemers. De bemiddeling was voortaan kosteloos.

De nieuwe 'Centrale Arbeidsbeurs'
Vanaf de oprichting van de Arbeidsbeurs was de financiële situatie slecht en in 1907 moest de Maatschappij voor de Werkende Stand de subsidie van f 500,- per jaar intrekken. De gemeentelijke bijdrage was f 850,- per jaar, maar had geen invloed op de gang van zaken bij de arbeidsbemiddeling. De beurs moest maar onder beheer van de Gemeente komen. De vakverenigingen wilden dat ook en 1 juli 1908 werd de Arbeidsbeurs een gemeentelijke instelling.
De gemeente deed dit vooral om de 'arbeidsbemiddeling' zoals die in de kroegen en koffiehuizen plaats vond, een officiële plaats te geven.


Gebouw voormalige Arbeidsbeurs

Gemeente Arbeidsbeurs, Passeerdersgracht 30-32
Het gebouw werd op 26 april 1918 door burgemeester Tellegen in gebruik genomen.
De Arbeidsbeurs is speciaal voor dit doel ontworpen door de architect Piet Kramer (1881-1961), die later bekend werd van zijn vele rijk gedecoreerde bruggen.
De afdeling vrouwenbemiddeling en de mannenafdelingen die tot dan toe op verschillende locaties verspreid waren werden bijeen gebracht. Een afdeling voor jeugdige werklieden werd in 1920 opgericht. Die afdeling was nauw verbonden met de afdeling beroepskeuze, die samen met het Bureau voor Beroepskeuze op de Keizersgracht gevestigd was. De Gemeentelijke Arbeidsreserve werd een afdeling van de Arbeidsbeurs. De crisistijd in de eerste helft van de jaren twintig was de aanleiding voor een aantal bezuinigingen binnen de Arbeidsbeurs. Onderafdelingen werden opgeheven of gecombineerd. De bemiddelingsadministratie werd tot het hoognodige beperkt.

Werkverschaffing
Vanaf 1928 werden door het Rijk werkverschaffingsprojecten opgericht in de provincies Friesland, Drenthe, Overijssel en Utrecht. Werklozen zouden voor een periode van ongeveer drie maanden tewerkgesteld worden.
Als een arbeider werd ontslagen, kwam hij niet meer in aanmerking voor steun.
De werkverschaffing zou vooral dienen voor werklozen in bedrijfstakken waar overschotten bestonden en voor ongeschoolde werklozen. De eerste groep Amsterdammers ging naar Wilnis. Kort daarna volgde plaatsing in Overijssel en Friesland. De leefomstandigheden en de lonen in de werkverschaffing bleken sterk omstreden. In 1931 werd een vaste vertegenwoordiger van de vakcentrales voor de werkverschaffingen aangesteld. Die moest dreigende stakingen en klachten in behandeling nemen.

Wachtende mannen in de Arbeidsbeurs / Wachtende vrouwen [1918]

In een centrale wachtlokaal zaten werkzoekenden urenlang op hun beurt te wachten, stuk voor stuk met een pet op. Voor dames was een apart wachtlokaal.
De scheiding der seksen was ook aan de buitenkant van het gebouw duidelijk te zien. Aan de rechtkant was de ingang voor vrouwelijke beroepen. Mannen moesten de linkeringang hebben.
Tachtig medewerkers van de Arbeidsbeurs hadden er hun bureaus. De meesten hielden zich bezig met bemiddeling. Ze waren hun tijd ver vooruit. Lang was de Amsterdamse Arbeidsbeurs de enige met een afdeling voor mindervaliden. De instelling was verder verdeeld in vakafdelingen als Kledingindustrie, Horecabedrijven, Bakkersbedrijf en Handels- en Kantoorpersoneel.
Opdrachtgevers klopten bij de Arbeidsbeurs aan. Ook de gemeente zelf, want in de jaren twintig had de reinigingsdienst bijvoorbeeld nog geen bladblazers en sneeuwploegen. Bij de eerste sneeuw werd aangeklopt bij de Arbeidsbeurs om sneeuwruimers te rekruteren. Wie fl.5,- per dag wilde verdienen kon zich op de Passeerdersgracht melden voor een sneeuwkaart.

[1940]
Arbeidsbemiddeling naar Duits model

Arbeidsbeurs [mei 1940]

Het werd een taak van de Rijksoverheid. Per 1 mei 1940 werd de Nederlandse directie en de 'Deutsche Dienststelle' overgebracht naar gebouw 'Atlanta' aan de Stadhouderskade. Van daaruit werd de Arbeitseinsatz geleid.
Het gebouw Passeerdersgracht speelde vanaf die datum een ondergeschikte rol.

[1941]
Arbeitseinsatz
Het Gewestelijk Arbeidsbureau (GAB) was verantwoordelijk voor de arbeidsbemiddeling.
Maar de belangrijkste opdracht van de Duitsers was om Amsterdammers te selecteren voor de zogenoemde 'Arbeitseinsatz'.
Er werden daartoe voor de vorm medische keuringen uitgevoerd bij mannen die in Duitsland moesten gaan werken. Wie daar geen zin in had moest onderduiken om niet op straat opgepakt te worden.
'Goede' ambtenaren van het GAB probeerden de uitslagen van die keuringen zodanig te manipuleren
dat men niet voor uitzending in aanmerking kwam.

[1943]
W.F. Hermans in de rij voor Arbeitseinsatz
Schrijver Willem Frederik Hermans (1921-1995) meldde zich in 1943 vrijwillig voor de Arbeitseinsatz in Duitsland. Dat was vreemd want Hermans was student-assistent aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was daarmee ambtenaar en dus vrijgesteld van zowel het tekenen van de zogenoemde loyaliteitsverklaring als de Arbeitseinsatz.
Toch zag de Amsterdamse verzetsman Jonkman Hermans in de rij staan om zich te melden voor werk in Duitsland. De verzetsman besloot in te grijpen. ‘Ik kafferde hem uit omdat hij alvast vrijwillig wilde gaan,’ schreef Jonkman in zijn dagboek. Hermans gehoorzaamde en stapte uit de rij.
Na de oorlog ontkende Hermans de gang van zaken, en schreef in zijn roman 'De tranen der acacia’s' dat de verzetsman, en met hem het hele verzet, leugenaars waren.
Nu er meer bekend wordt over zijn eigen gedrag tijdens de Tweede Wereldoorlog, lijkt Hermans steeds meer op een personage uit zijn eigen werk.

[1942-1945]
Daden van verzet
Wim Venema was zo'n ambtenaar die niet aan de Arbeitseinsatz wilde meewerken..
Hij trad in mei 1942 als arbeidscontractant in dienst op het hoofdkantoor van het GAB in gebouw Atlanta. Door het opmaken van vervalste papieren en het laten 'verdwijnen' van adressen in GAB-bestanden, stelde hij mensen die voor terugvoering in krijgsgevangenschap of tewerkstelling in Duitsland in aanmerking kwamen in staat te ontsnappen.
Daarnaast was hij betrokken bij het drukken en verspreiden van illegale krantjes.
Hij pikte daarvoor stencilpapier en inkt uit het GAB-magazijn. Ook was hij lid van de illegale Ordedienst.
Vijf dagen na de door het verzet gepleegde moordaanslagen op negen 'foute' GAB-ambtenaren
werd Venema gearresteerd en op 18 januari 1945 met tien collega's op de Amsteldijk in Amsterdam gefusilleerd.

[1943]
Aanslagen
Op 10 februari 1943 probeerde Gerrit van der Veen, samen met twee kameraden, brand in het gebouw Passeerdersgracht te stichten. Maar door te weinig brandbare stoffen in de schrijfkamer mislukte het en was de schade gering. Alleen de dossiers van afgekeurde personen werden vernietigd.
De bescheiden die op de uitzending naar Duitsland betrekking hadden werden niet beschadigd.

[1944]
Pieter Trap was kassier
Op het moment waarop de bezetter zich in de aangelegenheden van het GAB ging mengen,
wendde Trap zich met gewetensbezwaren tot dominee Taeke Ferwerda. Deze zei hem op zijn post te blijven en 'goed werk' te doen.
Het liep met die predikant slecht af. Er werden in de Keizersgrachtkerk wapens van een knokploeg gevonden, en op 13 september 1944 werd dominee Ferwerda op 68-jarige leeftijd achter zijn kerk gefusilleerd.
Trap gaf regelmatig hulp aan mannen die zich wilden onttrekken aan de arbeidsinzet in Duitsland, door hen inlichtingen en vervalste papieren te verstrekken.
Op 10 januari behoorde Trap tot de zeventien GAB-medewerkers die op hun kantoor werden gearresteerd.
Acht dagen later werd hij in Amsterdam gefusilleerd.

[5 januari 1945]
Brand in de Spieghelschool
De ondergrondse verzetsbeweging plaatste een bom in de Spieghelschool, naast het Americanhotel in de Marnixstaart. Daar was een afdeling van de Duitse Dienststelle gevestigd.
Het was de bedoeling dat daarmee de registratie van arbeidskrachten in het kader van de Liese-Aktion,
de Duitse wervingsactie voor de Arbeidsinzet genoemd naar partijfunctionaris H. Liese, tegengewerkt zou worden.
In de vroege avond van die dag liquideerden zij eveneens, in een gezamenlijke KP/RvV/OD-actie, negen werkwillige, 'foute' GAB-medewerkers. Zes van hen overleden, drie raakten ernstig gewond.
Als represaille werden18 willekeurige ambtenaren van het GAB gearresteerd en 11 van hen werden 18 januari 1945 gefusilleerd.
Eerder waren al gearresteerde ambtenaren in Duitse tuchthuizen of in concentratie kampen beland.
Van hen kwamen 8 om het leven.
Kort nadat het verzet de Spieghelschool in brand gestoken had verplaatsten de Duitsers de registratie naar de Emmaschool aan de Passeerdersgracht 23.
Daar ontplofte 7 januari ook een bom waarbij ambtenaren zwaar gewond werden.
De dag erna werden de werkzaamheden in de Turnhal aan de Nieuwe Passeerdersstraat voortgezet.
In dat gebouw is nu het Kindertheater de Krakeling gevestigd.

Het Verzetsblad De Nieuwe Amsterdammer, schreef 8 januari 1945:
Vrijdag is de Spieghelschool aan de Marnixstraat door verzetslieden vernield, terwijl tevens een aanslag gepleegd is op het Gem. Arb. Bureau aan de Passeerdersgracht. Zaterdag kon dientengevolge geen aanmelding voor de arbeidsinzet in deze gebouwen plaats vinden. Zondagmiddag is het Gem. Arbeidsbureau door brand vernield.
Ook zijn Vrijdag zes beambten van het bureau in "Atlanta" doodgeschoten wegens overtreding van de regeringsbevelen uit Londen.
Wij juichen dit initiatief van de verzetsbeweging van harte toe en verwachten, dat zij meedogenloos zal doorgaan met haar tegenaanvallen tegen het Duitsche schrikbewind, en met de executies van landverraders en collaborateurs.

naar boven